21 Shkurti – Dita Ndërkombëtare e Gjuhës Amtare

“Gjuha amtare është gjuha e parë që nxë fëmija që nga lindja dhe të cilën e përdor nga fillimi, në shtëpi, në shkollë dhe në rrethin ku jeton. Zakonisht një gjuhë e tillë e nxënë nga fëmijëria do të jetë gjuhë native e një individi. Prandaj, gjuhët nuk janë vetëm një mjet komunikimi, ato bartin histori, identitete dhe tradita”.

Një ditë e veçantë për secilën gjuhë amtare
Dita Ndërkombëtare e Gjuhës Amtare shënohet çdo vit më 21 shkurt. Qëllimi i kësaj dite është t’i promovojë dhe t’i ruajë gjuhët amtare, ta inkurajojë shumëgjuhësinë dhe diversitetin gjuhësor dhe të rrisë ndërgjegjësimin për arsimin gjithëpërfshirës në gjuhën amtare dhe ruajtjen e gjuhëve të rrezikuara. Data 21 shkurt u zgjodh për ta përkujtuar Lëvizjen e Gjuhës Bengali (1952) në Bangladesh, kur studentët dhe aktivistët protestuan kundër imponimit të gjuhës urdu si gjuhë e vetme zyrtare. Lëvizja u zhvillua kur Bangladeshi ishte një provincë e Pakistanit dhe populli i tij luftoi për njohjen e gjuhës së tyre. Protesta u zhvillua në kryeqytetin Dhaka, ku mbetën disa të vrarë. Sakrifica e atyre që dhanë jetën për lëvizjen gjuhësore u bë simbol i luftës për të drejtat gjuhësore dhe kulturore.
Pra, ndodhitë në Bangladesh e nxitën UNESCO-n që ta shpallë 21 Shkurtin si Ditën Ndërkombëtare të Gjuhës Amtare në vitin 1999. Që atëherë, kjo ditë festohet për të inkurajuar përdorimin e gjuhëve amtare si një mjet për të ruajtur dhe transmetuar kulturën.

UNESCO për nder të gjuhëve amtare trajton tema të ndryshme çdo vit
Çdo vit, UNESCO zgjedh një temë të ndryshme dhe organizon ngjarje të ndryshme në selinë e saj në Paris, Francë. Për shembull, në vitin 2005, u fokusua në alfabetin e të verbërve dhe gjuhën e shenjave, dhe në 2017, shtjelloi temën se si arsimi shumëgjuhësh mund të ndihmonte botën për të pasur një të ardhme më të mirë. Ndërkaq, këtë vit u përqendrua tek edukimi shumëgjuhësh – një shtyllë e të mësuarit ndër breza, që është thelbësore për arsimin gjithëpërfshirës dhe ruajtjen e gjuhëve autoktone.

Historia e shkrimit dhe standardizimit të shqipes
Dokumenti i parë i shkruar në gjuhën shqipe daton që nga viti 1462 dhe është një fjali e vetme në shqip, e cila e ka përmbajtjen e një formule pagëzimi: “Unte paghesont premnit Atit et birit et spertit senit”, që u shërbente klerikëve të Matit. Ndërkaq, libri i parë në shqip është “Meshari” i Gjon Buzukut i vitit 1555, i cili pastaj u pasua nga vepra dhe autorë të tjerë të asaj kohe.
Pra, gjuha letrare shqipe është zhvilluar nga shekulli XVI e këndej duke u normëzuar gjithnjë. Në veprat e shkruara të shekujve XVI-XVIII normëzimi i gjuhës letrare shqipe ishte individual dhe varej nga përgatitja që kishte autori, i cili shkruante veprën origjinale ose përkthente një vepër të huaj. Këto vepra kishin karakter fetar. E gjithë kjo periudhë e zhvillimit të gjuhës shqipe quhej periudhë parakombëtare ose periudhë para Rilindjes. Idetë e para për formimin e gjuhës standarde shqipe u shfaqën në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, pra nga mesi i shek. XIX. Ideja për çlirim dhe për pavarësi kombëtare te shqiptarët u shfaq përmes interesimit për gjuhën kombëtare, për zhvillimin e saj si mjet i rëndësishëm për zhvillimin e arsimit dhe të kulturës kombëtare sipas popujve të lirë të Evropës. Në vitin 1916 u formua Komisia Letrare e Shkodrës për formimin e një gjuhe letrare kombëtare, e cila do të përdorej në administratë, në arsim dhe në veprimtaritë e tjera shoqërore. Si gjuhë zyrtare caktohet gjuha e kodifikuar nga Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës me bazë dialektore elbasanishten ose gegërishten e mesme. Gjuha letrare e zgjedhur nga Komisia nuk arriti të gjejë zbatim të plotë. Gegërishtja filloi të hiqej nga përdorimi në shtyp që më 1945, filloi të hiqej edhe nga librat shkollorë dhe u vendos që mësimi në shkolla në Veri të bëhej në toskërishte. Në këtë kohë gjuhëtarët filluan hartimin e drejtshkrimit të gjuhës shqipe me botimin e ortografive “Ortografia e gjuhës shqipe”, 1951. Puna në planifikimin e gjuhës vazhdoi edhe me organizimin e dy sesioneve shkencore në vitin 1952, në të cilat u trajtuan çështje të gjuhës letrare. Në vitin 1972 u miratua projekti i rregullave të drejtshkrimit në Kongresin e Drejtshkrimit. Nga ky vit e deri më sot shqipja e normëzuar në këtë kongres përdoret në të gjitha vendet shqipfolëse ku shqipja e ka statusin e gjuhës zyrtare.

Shqipja e rrezikuar në diasporë dhe mërgatë
Sipas UNESCO-s, arsyet kryesore për zhdukjen e gjuhëve janë luftërat, dëbimet e detyrueshme, emigrantët që, gjithashtu, e përziejnë gjuhën amtare me gjuhën e shtetit në të cilin jetojnë që të integrohen më mirë.
Duke u nisur nga këto premisa të UNESCO-s, mund të themi, arbërishtja, arbënishtja dhe arvanitishtja apo shqipja e dikurshme, në diasporë janë në rrezik të shuarjes për shkak të rrethanave politike dhe ekonomike që gjenden këto komunitete që përdorin këto variante.
E, e njëjta situatë vlen edhe për emigrantët shqiptarë në Evropë e Amerikë, meqë shqipja nuk është gjuha e tyre e parë në institucionet publike, prandaj për ta parësore është gjuha superiore e shtetit përkatës përmes së cilës mund të integrohet më lehtë në jetën publike.
Ky rrezik në gjuhë në këtë aspekt, sipas Akademik Rexhep Ismajlit, as menaxhohet as zgjidhet nga gjuhëtarët. Janë mekanizma të tjerë shoqërorë, politikë dhe shtetërorë, që duhet t’i dalin përpara. Në afat të gjatë kjo mund të jetë kriza më e madhe e mundshme.

Kultivimi dhe zhvillimi i shqipes në Kosovë
Kosova ka institucione për kultivimin e gjuhës dhe për zhvillimin e gjuhës sonë amtare, siç janë: Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, universitetet, Instituti Albanologjik etj. Por një rol të rëndësishëm në këtë aspekt e luan Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, është një takim i përvitshëm dhe i rëndësishëm shkencor e profesional nga fusha e shkencave albanologjike, i cili që nga viti 1974 tradicionalisht organizohet në Prishtinë. Qëllimi primar i organizimit të tij fillimisht ishte ofrimi i ndihmës për studentët dhe studiuesit e huaj që interesohen për gjuhën, letërsinë e kulturën shqiptare si dhe për shkencat albanologjike. Seminari ka një karakter shumë – dimensional dhe multi-disiplinar. Me kalimin e kohës, kjo ngjarje është shndërruar në një shkollë të llojit të vet nga fushat e gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare si dhe të albanologjisë në përgjithësi. Ky seminar organizohet nga Fakulteti i Filologjisë dhe Universiteti i Prishtinës.